Odpowiadając na pismo Pana Marszałka z dnia 11 września br., znak: SPS-023-4933/08, dotyczące interpelacji poseł Leny Dąbkowskiej-Cichockiej w sprawie odszkodowań dla osób zesłanych w głąb Związku Radzieckiego (sybiraków), uprzejmie informuję.

Osoby represjonowane przez ZSRR mogą być beneficjentami trzech ustaw:

1) ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Na podstawie jej przepisów odszkodowanie przysługuje osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w traktacie ryskim w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Uzyskanie odszkodowania w tym wypadku nie jest związane z faktem świadczenia pracy - wystarcza sam fakt podlegania represjom z powodu konkretnej działalności;

2) ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Na podstawie jej przepisów wypłaca się comiesięczne świadczenie pieniężne (a nie odszkodowanie) osobom, które zostały deportowane do pracy przymusowej, na okres co najmniej 6 miesięcy, z terytorium państwa polskiego, w jego granicach sprzed dnia 1 września 1939 r., na terytorium ZSRR i terenach przez niego okupowanych w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r. oraz po tym okresie do końca 1948 r. z terytorium państwa polskiego w jego obecnych granicach. Większość osób deportowanych do pracy przymusowej nie korzysta z przywilejów zawartych w tej ustawie, gdyż spełniają one równocześnie warunki, by zostać uznane za osoby represjonowane w rozumieniu ustawy kombatanckiej. W związku z tym, że świadczeń z obu tych ustaw nie można łączyć, to osoby deportowane do pracy przymusowej deklarują, iż chcą korzystać z uprawnień przewidzianych w ustawie kombatanckiej jako znacznie wyższych. W praktyce beneficjentami ustawy deportacyjnej są w zasadzie wyłącznie osoby deportowane do pracy w ZSRR, które zostały pozbawione uprawnień kombatanckich;

3) ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach i niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego.

Na podstawie jej przepisów wypłaca się comiesięczne świadczenia pieniężne (dodatek kombatancki, ryczałt energetyczny i dodatek kompensacyjny) osobom, które z przyczyn politycznych, religijnych i narodowościowych przebywały w więzieniach oraz poprawczych obozach pracy i poprawczych koloniach pracy podległych Głównemu Zarządowi Obozów i Kolonii Poprawczych NKWD, a od marca 1946 r. MWD ZSRR, albo na przymusowych zesłaniach i deportacji w ZSRR (zatem nie ma tu wymogu świadczenia pracy - wystarcza sam fakt przymusowej deportacji).

Osoby, które w wyniku pobytu na deportacji czy pobytu w sowieckim obozie koncentracyjnym doznały trwałego uszczerbku na zdrowiu, otrzymują specjalną rentę osoby represjonowanej (ok. 1630 zł), a także mają prawo do bezpłatnych leków.

Z powyższego wynika, że wbrew stwierdzeniom zawartym w interpelacji pani poseł Leny Dąbkowskiej-Cichockiej polskie prawo nie przewiduje wypłacania odszkodowań dla osób zesłanych przymusowo do ZSRR i świadczących tam pracę.

Odnosząc się do pytania o liczbę osób zesłanych do ZSRR, które nie musiały świadczyć pracy, uprzejmie informuję, że z informacji przekazanych Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej przez Biuro Edukacji Publicznej IPN wynika, że dane o niepracujących obywatelach polskich zesłanych do ZSRR mają charakter wybitnie wyrywkowy i niepełny. Całościowego ujęcia tego zagadnienia i ścisłych danych w tej kwestii brak.

Z analizy istniejących dokumentów wynika, że wśród przebywających na terenie Związku Radzieckiego istniała nieokreślona kategoria osób, które nie wykonywały prac przymusowych z woli władz sowieckich. Choć niezmuszane do pracy, faktycznie jednak musiały ją wykonywać z przyczyn natury ekonomicznej (dotyczy to np. rodzin represjonowanych zesłanych w kwietniu 1940 r. do Kazachstanu).

Przyjąć jednak należy, że osobami, które w pierwszej kolejności zmuszane były do wykonywania prac, byli więźniowie rozmaitego typu sowieckich obozów oraz kolonii karnych dla niepełnoletnich. Brak jest jednak danych liczbowych mówiących o tym, jaka liczba polskich więźniów Gułagu nie pracowała ze względu na inwalidztwo, doznane urazy, choroby, wycieńczenie czy też z innych powodów.

Zmuszeni do pracy na rzecz instytucji sowieckich byli także tzw. specprzesiedleńcy oraz zsylnoprzesiedleńcy, tj. obywatele polscy zesłani w lutym i czerwcu 1940 r. oraz w maju 1941 r., przy czym brak danych liczbowych o tej ostatniej kategorii zesłanych wyklucza ją z jakichkolwiek analiz.

Z dokumentów sowieckich wynika, że część specprzesiedleńców nie pracowała, gdyż właściwe władze nie wszędzie potrafiły zorganizować tej kategorii zesłanych pracę, tj. zaopatrzyć specjalnych przesiedleńców w narzędzia pracy, odzież ochronną, obuwie itp.

I tak np. według ocen NKWD w trzecim kwartale 1940 r. nie pracowało 11,2% spośród około 76 tys. obywateli deportowanych w czerwcu 1940 r. Przytoczone dane procentowe, odmienne w odniesieniu do kolejnych kwartałów, nie mogą być jednak mechanicznie przeliczane na liczbę niepracujących, bowiem w istocie ilustrują one zjawisko czasowej, a nie trwałej niezdolności do pracy.

Zauważyć należy, że gdy chodzi o niepełnoletnich członków rodzin specprzesiedleńców, to z chwilą ukończenia 16 roku życia byli oni zmuszani do pracy.

Opierając się na danych zawartych w informacji Sekcji Ekspertyz Biura Edukacji Publicznej IPN stwierdzić należy, że:

1) liczbę zesłanych dzieci poniżej 16 roku życia, czyli tych, których formalnie nie zmuszano do pracy, można w przybliżeniu oszacować na 74 tys. Należy jednak podkreślić, że chociaż nie obejmował ich przymus pracy, to faktycznie wielu z nich pracowało, ażeby pomóc przetrwać rodzinie;

2) grupą z mocy obowiązujących przepisów zwolnioną z pracy byli inwalidzi; sowieckie dane mówią o 1260 inwalidach - specprzesiedleńcach, którzy mieli być umieszczeni w specjalnych domach dla inwalidów (z dokumentów sowieckich nie wynika jednoznacznie, czy faktycznie zostali oni tam umieszczeni);

3) do grupy zesłanych a niepracujących należałoby zaliczyć również obywateli polskich, którzy znaleźli się w więzieniach położonych w głębi Związku Radzieckiego. Byli oni albo "pod śledztwem", albo też skazano ich już na karę osadzenia w "poprawczych obozach pracy", jednak z uwagi na układ Sikorski - Majski oraz ˝amnestię˝ dla obywateli polskich z dnia 12 sierpnia 1941 r. nie dotarli do miejsc odbywania kary. Chociaż dane liczbowe dotyczące tej grupy są niepewne, można szacować, że tego typu osób było około 20-30 tys. Podaną liczbę należy przyjmować jednak z ostrożnością, jako że już po "amnestii" i zwolnieniu część z tych osób mogła być powtórnie aresztowana i osadzona w ˝poprawczych obozach pracy˝.

Uwzględniając powyższe, należy mieć na uwadze, że wiedza o osobach zesłanych do ZSRR i niepracujących jest niewystarczająca. Na ten stan składa się nie tylko ograniczony dostęp do sowieckiej dokumentacji urzędowej, ale też i stale jeszcze skromna intensywność badań historycznych w tym zakresie.

Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej okoliczności, przyjąć należy, z konieczną ostrożnością, że liczba osób zesłanych do Związku Radzieckiego, których nie zmuszano do wykonywania prac przymusowych - według wszelkiego prawdopodobieństwa - jest nie mniejsza niż 100 tys.

Minister

Jolanta Fedak

Warszawa, dnia 23 października 2008 r.