 |
|
|
|
ZNANI SYBIRACY
"Sława jego imienia opromienia blaskiem męczeńskim cierniową koronę narodu, z łona którego wyszedł." - tak pisał o Aleksandrze Czekanowskim inny wielki badacz, zoolog, lekarz i podróżnik Benedykt Dybowski. Trzeba już na wstępie przyznać, że w słowach tych nie było krzty przesady. Aleksander Piotr Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 roku w Krzemieńcu na Wołyniu - podobnie jak wielki polski wieszcz narodowy Juliusz Słowacki. Ojciec Aleksandra - Wawrzyniec - pracował w Liceum w Krzemieńcu założonym przez Tadeusza Czackiego. Był zamiłowanym entomologiem i zbieraczem owadów. Matka - z domu Gastell - była córką profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Zmarła kiedy Aleksander był małym chłopcem. W 1850 r. Aleksander Czekanowski ukończył gimnazjum i mając 17 lat wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Kijowskiego. Uniwersytet ten opierał się w znacznej mierze na zespole pracowników naukowych, bibliotece i zbiorach wywiezionych po upadku powstania listopadowego z Krzemieńca i Wilna, a polscy studenci stanowili poważną część studentów. Nie interesowała go jednak medycyna, ale nauki przyrodnicze, a zwłaszcza geologia. W roku 1855 Czekanowski przeniósł się do Dorpatu (obecnie Tartu w Estonii), gdzie w ciągu dwóch lat przerobił pełny kurs wydziału mineralogicznego. Na Uniwersytecie w Dorpacie poznał ludzi, z którymi los zetknął go w latach późniejszych. Byli to Benedykt Dybowski oraz pochodzący z Inflant wybitny paleontolog Fryderyk Szmidt - późniejszy członek Akademii Petersburskiej. W 1857 roku Czekanowski powrócił do Kijowa, gdzie zajmował się tam oznaczaniem i układaniem bogatych uniwersyteckich zbiorów paleontologicznych. Przed powstaniem styczniowym - w latach 1863-1864 - w jego mieszkaniu zbierała się elita kijowskiej młodzieży. Władze carskie węszyly spisek. W 1863 roku A. Czekanowski został aresztowany pod zarzutem działalności konspiracyjnej i zesłany na Sybir. Mimo niezwykle trudnych, nieludzkich warunków transportu nawet w czasie wędrówki, która odbywała się etapami, nie zaniechał obserwacji przyrodniczych. Z korka od karafki, który oszlifował, wykonał szkło powiększające, a we własnoręcznie wykonanych pudełkach gromadził okazy owadów dla przebywającego już na Syberii zoologa B. Dybowskiego. Na punkcie etapowym w Tomsku Czekanowski zapadł na tyfus i dopiero wiosną 1865 r. mógł wędrować dalej na miejsce katorgi za Bajkał. W kwietniu 1866 r. wyrok jego został złagodzony z katorgi na osiedlenie w Paduniu w okolicy Irkucka. Mimo nawrotów nie wyleczonej choroby od początku pobytu na Syberii, w katordze, a następnie pozostając w kompletnej nędzy i pracując fizycznie u syberyjskich chłopów, nie ustawał w gromadzeniu materiałów i obserwacji przyrodniczych. Studiował geologię tzw. Lądu Angary, dokonujac obserwacji meteorologicznych za pomocą samodzielnie skonstruowanych przyrządów. W tym okresie wspomagali go w pracy jedynie inni polscy przyrodnicy - zesłańcy, tj. Benedykt Dybowski i Władysław Godlewski. Z końcem 1867 r., w czwartym roku pobytu na Syberii, dzięki pomocy Fryderyka Szmidta Czekanowski uzyskał zwolnienie z prac przymusowych i pozwolenie na zamieszkanie w Irkucku. W tym miejscu należy dodać, iż mimo że Czekanowski wyleczył się z tyfusu, choroba pozostawiła komplikacje, które niejednokrotnie stanowiły poważne utrudnienie w dalszej pracy badawczej. Bardzo istotny dla dalszego rozwoju badań był kontakt nawiązany z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym, który to zmienił sytuację Czekanowskiego na dużo korzystniejszą. Przede wszystkim Towarzystwo nabyło gromadzone przez niego zbiory entomologiczne i umożliwiło mu badanie geologiczne w rejonie jeziora Bajkał, jak również na innych obszarach guberni irkuckiej. W latach 1869-1871 Czekanowski prowadził więc na zlecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego badania geologiczne na południu guberni irkuckiej - w okolicach jeziora Bajkał, nad Angarą i w Górach Sajan Wschodni leżących na granicy z Mongolią. W Ust'Baleju nad Angara odkrył bogate złoża kopalnej flory i fauny jurajskiej. Jego badania stratygraficzne i paleontologiczne rzuciły nowe Światło na na budowę geologiczną trenów zwanych tzw. Przybajkalem. W 1870 r. otrzymał za nie złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Rezultatem jego badań była m. in. pierwsza mapa geologiczna guberni irkuckiej, nagrodzona złotym medalem na midzynarodowej wystawie geograficznej w Paryżu w 1875 r. Wyniki swych badań Czekanowski publikował w wydawnictwach Towarzystwa. Pierwszym znaczącym dziełem Czekanowskiego było, wydane w 1874 r., monograficzne opracowanie budowy geologicznej guberni irkuckiej, liczące ponad 500 stron i opatrzone mapą geologiczną. Dzieło to stanowiło podsumowanie wyników badań i stało się podstawą wiedzy o geologii tego terenu. W tamtych czasach z terenów Syberii najsłabiej poznane były obszary leżące na północy - w dolnym biegu wielkich rzek syberyjskich. Dla uzupełnienia obrazu budowy geologicznej Wyżyny Środkowosyberyjskiej Czekanowski postanowił wykonać obserwacje i na tych, dziewiczych pod względem badań naukowych obszarach. Przy poparciu Fryderyka Szmidta uzyskał w Rosyjskim Towarzystwie Geograficznym zatwierdzenie planów i środki na organizację wypraw badawczych. W latach 1873-1875 poprowadził trzy takie wyprawy, przy tym dwie pierwsze finansowało Towarzystwo, trzecią zrealizował na własny koszt. Trasy wypraw prowadziły dolinami rzek Dolna Tunguzka, Oleniok i Lena i wyniosły łącznie ponad 25 000 km. Wraz z niewielką, paruosobową grupą towarzyszy i pomocników, Czekanowski częściowo płynąc na łodziach, a częściowo podróżując lądem, wierzchem lub saniami zaprzężonymi w reny, wykonywał podstawowe badania fizjograficzne, pomiary i zdjęcia kartograficzne oraz gromadził okazy geologiczne, botaniczne i zoologiczne. Praca przebiegała w bardzo trudnych warunkach. Zebrane przez niego dane topograficzne i geologiczne zmieniły wyobrażenie o tych obszarach. Odkrył wtedy m. in. liczne miejsca występowania paleozoicznej oraz mezozoicznej kopalnej flory i fauny, udokumentował występowanie rozległych obszarów pokryw lawowych (tzw. trap), opracował liczne mapy. Podczas swoich wypraw Czekanowski zebrał 4 tysiące okazów paleontologicznych, 18 tysięcy zoologicznych i 9 tysięcy botanicznych oraz zgromadził duży materiał etnograficzny. Jego podróże zdobyły rozgłos i uznanie w Petersburgu. W 1875 r. Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Paryżu przyznał złoty medal dla mapy wschodniej Syberii autorstwa Czekanowskiego. W tym samym roku Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne uzyskało dla badacza amnestię i zwolnienie z zesłania. Po dwunastu latach pobytu na Syberii, zesłany na lat sześć, Czekanowski uzyskał zezwolenie na wyjazd i zamieszkanie w Petersburgu. Znakomitego podróżnika wezwano do stolicy Rosji w celu opracowania wyników trzech podróży. W marcu 1876 r. rozpoczął pracę jako kustosz w Muzeum Mineralogicznym Petersburskiej Akademii Nauk, zajmując się rysowaniem map i opracowywaniem własnych zbiorów, od wielu lat gromadzonych w Akademii. W 1876 r. na posiedzeniu Towarzystwa Geograficznego Czekanowski wygłosił referat, streszczajacy wyniki swych podróży, w którym uzasadniał potrzebę dalszych wypraw w doliny wielkich rzek syberyjskich. Sprawozdanie zostało przyjęte z ogromnym uznaniem, jednak wydano je już po śmierci badacza.... Wkrótce Czekanowski rozpoczął opracowywanie swych bogatych zbiorów. Liczyły one 4000 okazów paleontologicznych, 18 000 zoologicznych i 9000 botanicznych. W związku z tym w lecie 1876 r. roku uzyskał pozwolenie na wyjazd do Sztokholmu dla zapoznania się z materiałami ze Spitsbergenu. Po powrocie ze Skandynawii otrzymał również zezwolenie na krótki wyjazd do rodzinnego Krzemieńca. Po odwiedzeniu Krzemieńca wrócił do Petersburga. W tym miejscu należy nadmienić, iz stan zdrowia uczonego uległ pogorszeniu spowodowanemu komplikacjami po przebytym na zesłaniu tyfusie. Prawdopodobnie uczony załamał się również widząc po wielu latach swoje rodzinne strony, w tym Krzemieniec - zupełnie niepodobny do tego z czasów młodzieńczych. Złemu samopoczuciu sprzyjała ponadto ddżysta i ponura petersburska jesień. 30 września 1876 r., w stanie silnej depresji psychicznej, Aleksander Czekanowski popełnił samobójstwo przyjmując truciznę. Ten wielki uczony i badacz pozostawił po sobie bardzo bogatą spuściznę. Prace jego dały podstawy dalszym badaniom i innym pracom naukowym. Co godne podkreślenia pracował w bardzo ciężkich warunkach. Badał jedno z największych zagadnień geologii - budowę i historię jednej z najstarszych części skorupy ziemskiej. Był autorem wielu prac, publikowanych głównie w języku rosyjskim. Sporządzone przez niego mapy znacznie zmieniły i uzupełniły mapy Rosji Azjatyckiej. Nazwisko Czekanowskiego upamiętniono licznymi nazwami gatunków flory i fauny kopalnej oraz współczesnej. Jego imię nosi również jedna z gór za Bajkałem, pasmo górskie między deltą Leny a dolnym Oleniokiem w Jakucji, które badał, oraz osada w pobliżu Bracka nad Angarą.
---------------------------------------------- Bibliografia:
(1)
Polska – Polacy - witryna Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie - notka (2) Stanisław Czarniecki, Aleksander Piotr Czekanowski (1833-1876) w stulecie śmierci, Przegląd Geologiczny nr 10, 1976 ; (3) Jerzy Twarogowski, Poczet wielkich geologów, Warszawa, 1974 ;
(4)
Strona www Muzeum Geologicznego – opracowanie autorstwa Haliny Urban
(5)
Strona www NBP – krótka biografia Aleksandra Piotra Czekanowskiego
(6)
Zarządzenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego
z dnia 9 marca 2004 r.
w sprawie ustalenia wzorów, stopu, próby, masy i wielkości emisji monet nominalnej wartości 2 zł i 10 zł oraz terminu wprowadzenia ich do obiegu.
(M.P. Nr 13, poz. 216 z dnia 18 marca 2004 r.) - dotyczy m. in. monety przedstwiającej Aleksandra Piotra Czekanowskiego
- powrót -
|
